Xử lý tài sản bảo đảm là gì?

Thực tiễn xét xử tại Việt Nam những năm gần đây cho thấy, các tranh chấp  về thứ tự ưu tiên thanh toán giữa những người cùng nhận bảo đảm bằng một tài sản hoặc giữa những người có quyền, lợi ích liên quan đến tài sản bảo đảm phát sinh ngày càng nhiều. Vì vậy yêu cầu đạt ra đối với hệ thống Đăng ký giao dịch bảo đảm là pháp luật phải quy định chính xác, toàn diện thứ tự ueu tiên thanh toán giữa các chủ thể có quyền và lợi ích đối với tài sản bảo đảm. Có như vậy pháp luật mới thật sự đi sâu vào đời sống, thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển. Vậy pháp luật Việt Nam hiện hành quy định như thế nào về xử lý tài sản bảo đảm, cùng theo dõi bài viết dưới đây của Luật Hoàng Anh.

Căn cứ pháp lý

- Bộ luật dân sự năm 2015;

- Nghị định 99/2022/NĐ-CP Nghị định về đăng kí biện pháp bảo đảm;

- Nghị định Số: 05/2012/NĐ-CP Sửa đổi, bổ sung một số điều của các Nghị định về đăng ký giao dịch bảo đảm, trợ giúp pháp lý, luật sư, tư vấn pháp luật;

- Nghị định Số: 21/2021/NĐ-CP Nghị định quy định thi hành Bộ luật Dân sự về bảo đảm thực hiện nghĩa vụ.

Giao dịch bảo đảm là gì?

Trước đây, tại BLDS 2005 đã đưa ra khái niệm mang tính khái quát về GDBĐ, được quy định tại khoản 1 Điều 323 như sau: “GDBĐ là giao dịch dân sự do các bên thỏa thuận hoặc pháp luật quy định về việc thực hiện biện pháp bảo đảm được quy định tại khoản 1 Điều 318 của Bộ luật này". Trong khi đó, khoản 1 Điều 318 Bộ luật nêu trên quy định các biện pháp bảo đảm bao gồm: cầm cổ tài sản; thể chấp tài sản; đặt cọc; kỳ cược, ký quỹ; bảo lãnh; tín chấp. Như vậy, GDBĐ là các giao dịch được xác lập nhằm tạo ra những “phương thức bảo đảm" cho việc thực hiện nghĩa vụ dân sự phát sinh từ các giao dịch dân sự như hợp đồng vay và tử các căn cứ pháp lý khác như trách nhiệm bồi thường thiệt hại. 

Đến Bộ luật Dân sự 2015 hiện nay đã bỏ điều khoản về định nghĩa “giao dịch bảo đảm” và bổ sung thêm hai biện pháp bảo đảm mới, đó là “cầm giữ tài sản” và “bảo lưu quyền sở hữu”. 

Cách tiếp cận mới này của Bộ luật Dân sự năm 2015 cho thấy sự tiệm cận gần hơn với thông lệ quốc tế về bảo đảm thực hiện nghĩa vụ của Bộ dẫn luật này. Ngoài ra, Bộ luật Dân sự 2015 đã xác định đối tượng của hoạt động đăng ký là “biện pháp bảo đảm”, như vậy đã tiếp cận gần hơn với thiết chế đăng ký “quyền”, chứ không phải đăng ký hình thức ghi nhận và thể hiện thỏa thuận của các bên trong quan hệ bảo đảm thực hiện nghĩa vụ (giao dịch bảo đảm) như Bộ luật Dân sự năm 2005.

Tài sản bảo đảm là gì?

Tài sản bảo đảm có thể được hiểu là tài sản được bên bảo đảm dùng để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ đối với bên nhận bảo đảm thông qua các biện pháp bảo đảm như cầm cố, thế chấp, bảo lãnh, ký cược, ký quỹ, đặt cọc…

Theo Điều 8 Nghị định 21/2021/NĐ-CP thì tài sản bảo đảm bao gồm:

- Tài sản hiện có hoặc tài sản hình thành trong tương lai, trừ trường hợp Bộ luật Dân sự, luật khác liên quan cấm mua bán, cấm chuyển nhượng hoặc cấm chuyển giao khác về quyền sở hữu tại thời điểm xác lập hợp đồng bảo đảm, biện pháp bảo đảm;

- Tài sản bán trong hợp đồng mua bán tài sản có bảo lưu quyền sở hữu;

- Tài sản thuộc đối tượng của nghĩa vụ trong hợp đồng song vụ bị vi phạm đối với biện pháp cầm giữ;

- Tài sản thuộc sở hữu toàn dân trong trường hợp pháp luật liên quan có quy định.

Khái niệm về xử lý tài sản bảo đảm

Các biện pháp bảo đảm đều có mục đích là bảo đảm thực hiện nghĩa vụ để đáp ứng quyền của bên nhận bảo đảm. Vì vậy, khi đến thời hạn thực hiện nghĩa vụ mà có nghĩa vụ không thực hiện nghĩa vụ hoặc bên bảo lãnh không thực hiện nghĩa vụ bảo lãnh khi đến hạn thì bên nhận bảo đảm có quyền xử lý tài sản bảo đảm. Pháp luật về giao dịch bảo đảm đã có quy định về nhiều phương thức khác nhau và cho phép bên nhận bảo đảm có quyền lựa chọn một trong các phương thức đó để xử lý tài sản như: Tự nhận tải sản bảo đảm để khấu trừ nghĩa vụ; tự bán tài sản bảo đảm cho người thứ ba, yêu cầu bản đấu giá tài sản.

Vì vậy, một cách chung nhất, có thể đưa ra khái niệm về xử lý tài sản bảo đảm như sau: Xử lý tài sản bảo đảm là việc bên bên nhận bảo đảm thực hiện một trong các phương thức xử lý tài sản bảo đảm mà BLDS và các văn bản pháp luật khác về giao dịch đã quy định nhằm ứng quyền lợi của mình trong quan hệ nghĩa vụ được bảo đảm.  

Nguyên tắc xử lý tài sản bao đảm 

Pháp luật dân sự cho phép bên nhận bảo đảm xử lý tải sản để bảo đảm việc cho quyền lợi của mình nhưng mặt khác, việc xử lý tài sản bảo đảm phải đảm bảo tính công bằng, bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp của bên bảo đảm. Vì vậy, việc xử lý tải sản bảo đảm phải tuân theo các nguyên tắc sau dây:

- Chỉ được xử lý tài sản khi có một trong 03 căn cứ sau:

Thứ nhất, đến hạn thực hiện nghĩa vụ được bảo đảm mà bên có nghĩa vụ không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ.

Thứ hai, bên có nghĩa vụ phải thực hiện nghĩa vụ được bảo đảm trước thời hạn do vi phạm nghĩa vụ theo thỏa thuận hoặc theo quy định của pháp luật.

Thứ ba, pháp luật quy định tài sản bảo đảm phải được xử lý để bên bảo đảm thực hiện nghĩa vụ khác.

- Việc xử lý tài sản bảo đảm phải được thực hiện theo quy định giữa các bên.

- Việc xử lý tài sản bảo đảm phải được thực hiện một cách khách quan, công khai, minh bạch, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các bên tham gia giao dịch bảo đảm, cá nhân, tổ chức có liên quan.

Phương thức xử lý tài sản bảo đảm

Theo quy định của pháp luật về giao dịch bảo đảm thì bên nhận bảo đảm được xử lý tài sản bảo đảm theo thỏa thuận, trong trường hợp không có thỏa thuận thì tài sản được bán đấu giá theo quy định của pháp luật.

Bộ luật dân sự quy định các phương thức xử lý tài sản bảo đảm bao gồm:

- Một là, bán tài sản bảo đảm. Theo đó bên nhận bảo đảm được quyền bán tài sản bảo đảm nếu trong hợp đồng bảo đảm đã thỏa thuận về phương thức này.

- Hai là, nhận tài sản bảo đảm. Theo phương thức này bên nhận tài sản bảo đảm nhân chính tài sản bảo đảm để thay thế cho việc thực hiện nghĩa vụ của bên bảo đảm.

- Ba là, nhận các khoản tiền hoặc tài sản khác từ bên thứ ba.

- Bốn là, bán đấu giá tài sản. Trường hợp các bên có thoả thuận trong giao dịch bảo đảm là bên nhận bảo đảm có quyền bán đấu giá tài sản thi khi bên bảo đảm không thực hiện nghĩa vụ, bên nhận bảo đảm có quyền kí hợp đồng bán đấu giá tài sản với tổ chức bán đấu giá, Trường hợp các bên không thoả thuận về bán đấu giá thì bên nhận bảo đảm có quyền yêu cầu cơ quan nhà nước có thẩm quyền bán đấu giả tài sản theo quy định của pháp luật.

Thứ tự ưu tiên thanh toán khi xử lý tài sản bảo đảm.

Việc xác định thứ tự ưu tiên thanh toán giữa các quyền liên quan đến cùng một tài sản là một vấn đề quan trọng, góp phần thúc đẩy giao dịch dân sự, kinh tế phát triển.

Điều 308 Bộ luật Dân sự 2015quy định thứ tự ưu tiên thanh toán giữa các bên cùng nhận tài sản bảo đảm quy đinh khi một tài sản được dùng để bảo đảm thực hiện nhiều nghĩa vụ thì thứ tự ưu tiên thanh toán giữa các bên cùng nhận bảo đảm được xác định như sau:

- Trường hợp các biện pháp bảo đảm đều phát sinh hiệu lực đối kháng với người thứ ba thì thứ tự thanh toán được xác định theo thứ tự xác lập hiệu lực đối kháng;

- Trường hợp có biện pháp bảo đảm phát sinh hiệu lực đối kháng với người thứ ba và có biện pháp bảo đảm không phát sinh hiệu lực đối kháng với người thứ ba thì nghĩa vụ có biện pháp bảo đảm có hiệu lực đối kháng với người thứ ba được thanh toán trước;

- Trường hợp các biện pháp bảo đảm đều không phát sinh hiệu lực đối kháng với người thứ ba thì thứ tự thanh toán được xác định theo thứ tự xác lập biện pháp bảo đảm.

Như vậy, thứ tự ưu tiên thanh toán nghĩa vụ bằng số tiền thu được từ việc xử lý tài sản bảo đảm chỉ phải đặt ra trong trường hợp một tài sản được dùng để bảo đảm cho nhiều nghĩa vụ khác nhau. Trong trường hợp một tài sản được dùng để bảo đảm cho nhiều nghĩa vụ khác nhau thì một trong các bên nhận bảo đảm có quyền xử lý tài sản nếu nghĩa vụ mà họ là bên có quyền đến hạn mà không được thực hiện. Các nghĩa vụ khác tuy chưa đến hạn đều được coi là đến hạn và tất cả các bên cùng nhận bảo đảm đều được tham gia xử lí tài sản. Bên nhận bảo đảm đã thông báo về việc xử lý tài sản có trách nhiệm xử lý tài sản nếu các bên cùng nhận bảo đảm không có thoả thuận khác. Nếu các bên muốn tiếp tục thực hiện các nghĩa vụ chưa đến hạn thì có thể thoả thuận về việc bên bảo đảm dùng tài sản khác để bảo đảm việc thực hiện các nghĩa vụ chưa đến hạn.